ثبت جهانی شهر تاریخی یزد، گامی بلند در مسیر شکوفایی و توسعه پایدار
ثبت جهانی شهر تاریخی یزد، گامی بلند در مسیر شکوفایی و توسعه پایدار
رویداد فرخ و همایون ثبت جهانی شهر تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو، بار دیگر بر اهمیت و جایگاه برجسته مقوله توسعه پایدار با رویکرد پاسداری و صیانت از هویت تاریخی، تمدنی و فرهنگی کهن بوم‌های ایران زمین تاکید نمود.
بر این اساس موارد زیر را با هدف آگاهی‌بخشی و توجه بایسته‌تر سیاست‌گزاران و مدیران کهن شهرهای فرهنگی کشور، پیشکش خوانندگان پرارج می‌نمایم.
۱- طبق آخرین مطالعات و پژوهش‌های جهانی در حوزه چشم‌انداز آینده زندگی بشر، موضوع و مقوله میراث فرهنگی و به تبع آن گردشگری پایدار ، تنها حوزه‌ای است که از هجوم و برندگی تیغ تیز شتاب‌ناک تکنولوژی مصون می‌ماند.
به باور محققان به‌واسطه چگالی و فشردگی شدید زمان و مکان در طی چند دهه اخیر و گسترش فزاینده آن به افق زندگی انسان‌ها در روی کره زمین، تغییر همه جانبه‌ای در زندگی و جهان‌نگری انسان‌ها از پرتو قدرت فزاینده ارتباطات و مجازی شدن زندگی و تبدیل هر واحد انسانی به ریزپردازش‌گرهای کوانتومی پدیدار می‌شود.
این سرعت خیره‌کننده تکنولوژی هرگز با ساختار و بافتار تعریف شده آدمی در جسم و جان و ذهن و ضمیرش انطباق ندارد. در نتیجه به‌واسطه عدم هماهنگی که ملهم از شیب تند و ضرب‌آهنگ بی‌امان تکنولوژی است، بشر با انبوهی از بیماری‌های روانی، اسکیزوفرنی، پریشانی و افسردگی‌های مزمن روبه‌رو خواهد بود.
آسیمگی و شتابناکی، آهستگی و موزون بودن بشر را از او باز ستانده است.
پژواک پرطنین این بیت مولانا بسیار تأمل‌برانگیز است:
ساعتی میزان آنی، ساعتی موزون این
بعد از این میزان خود شو تا شوی موزون خویش
بشر هزاره سوم میلادی از موزون بودن خارج شده است و به قول موسیقی دانان، فالش می‌نوازد!
به میان بیست مطرب چو یکی زند مخالف
همه گم کنند ره را چو ستیزه شد قلاووز
و زنهار از اینکه آهنگ و فرهنگ بشر، گرفتار ارژنگ و نیرنگ خطر عصر مدرن و پسامدرن شود . دنیای شیئیت یافته و انسان‌ستیز کنونی به‌سان مار پیتونی است که با گرفتار کردن آدمی در چنبر خویش اندک اندک در حال بلع کامل حافظه و تاریخ بشریت است و شگفتا که این مار دهشتناک ساخته و مصنوع خود بشر است.
۲- ثبت میراث فرهنگی، تاریخی و طبیعی جهان که توسط سازمان جهانی یونسکو بیناد نهاده شده است درصدد است تا با برجسته کردن تاریخ، فرهنگ و هویت ملت‌ها ، حافظه و تاریخ بشر را از دستبرد گستاخانه و بی‌باکانه عصر جدید مصون دارد.
یونسکو عمیقا نگران حافظه تاریخی بشر است؛ چرا که اگر انسانی دوران خاطرات خردسالی، کودکی، نوجوانی و جوانی خود را از یاد ببرد گرفتار عارضه و سندروم مزمن نسیان (آلزایمر) فرهنگی– تاریخی می‌شود و عملا این سیاق از موجودیت بشر هیچ تباین و تعارضی با یک قطعه نرم افزار و تراشه الکترونیکی بی‌روح و جان ندارد.
۳- ثبت شهر تاریخی یزد به عنوان اولین شهر تاریخی ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو، در واقع پاسداشت قرن‌ها حافظه تاریخی و تمدنی مردمان سخت‌کوش کویر از یک‌سو، و بر صدر نشاندن هویت تمدنی و تاریخی بوم ایران‌زمین در سپهر گیتی از سوی دیگر است.
اما نکته ژرف و برجسته این رویداد مهم آن است که شهر یزد اکنون نه تنها به‌عنوان یکی از گرانیگاه‌های حافظه تاریخی ایران‌زمین که به‌مثابه نمادی از حافظه فرهنگی و تمدنی کل بشریت معرفی شده است و این دقیقا تأکید بر همان بند نخست این نوشتار است که به اذعان محققان، میراث فرهنگی و شمول آن تنها امید بشریت به حفظ دستارودهای تمدنی و هویت انسانی است.
۴- مفهوم توسعه پایدار مدنظر یونسکو نیز دقیقا بر همین بنیان آراسته شده است؛ توسعه پایدار یعنی حفظ و پاسداری از میراث نیاکان که در طول قرن‌ها سینه به سینه به‌دست امروزیان رسیده است و ما اکنونیان باید این میراث پرارج را به پسینیان (آیندگان) واگذار کنیم. آب‌ها، رودخانه‌ها، درختان، جنگل‌ها، قنات‌ها، بناها، سراها، رواق‌ها ،مناره‌ها، گلدسته‌ها، سابات‌ها، همه و همه بخشی از تاریخ شکوهمند بشریت است که باید پاسداری شود.
۵- دو معیار پایداری که کمیته میراث جهانی یونسکو به‌واسطه آن شهر یزد را واجد جهانی شدن دانست، معیارهای سوم و پنجم فرهنگی است که در معیار سوم، یونسکو شهر یزد را به‌گونه‌ای منحصربه‌فرد و استثنایی که نمایانگر یک سنت فرهنگی و تمدنی کنونی است، معرفی کرده است to bear a unique or at least exceptional testimony to a cultural tradition or to a) civilization which is living or which hasdisappeared)
و در بند پنجم، یونسکو اذعان دارد شهر یزد نمونه برجسته‌ای از محل زندگی سنتی انسان در قالب یک فرهنگ هماهنگ و همسو و تعامل‌گونه با محیط زیستی است که تحت تاثیر تغییرات غیر قابل بازگشت و آسیب‌پذیر است
(to be an outstanding example of a traditional human settlement, land-use, or sea-use which is representative of a culture (or cultures), or human interaction with the environment especially when it has become vulnerable under the impact of irreversible change)
و مردمان این کهن‌بوم تاریخی و فرهنگی به خوبی در طول قرن‌ها همسو با خشم و مهر طبیعت زندگی کرده‌اند و فرهنگی غنی و پایدار را پدید آورده‌اند.
۶- ثبت شهر تاریخی یزد می‌تواند به‌عنوان نقطه عطفی در نظرگاه سیاست‌گزاران و مدیران شهری و کشوری در تنظیم قوانین و مقررات حفظ بافت‌های تاریخی و کهن در شهرهای دارای این بافت‌ها باشد. امروز در جهان شهرهای دارای بافت تاریخی، به‌عنوان مهم‌ترین شهرهای هویت‌بخش در سطح ملی و جهان محسوب می‌شوند که از رهگذر آن کشورهای ذی‌نفع، ثروت‌های انبوهی را به‌واسطه گردشگری پایدار به‌دست اورده‌اند.
در ایران شهرهای کهن و برجسته‌ای از نقطه‌نظر بافت تاریخی وجود دارد که به‌جهت ناآگاهی و فقدان دانش لازم مدیران شهری و سیاست‌گزاران درحال تخریب است. هجوم دهشتناک ساختمان‌های بی‌هویت بتنی و فلزی به عرصه و اعیان بافت‌های تاریخی، ر‌ه‌آوردی جز ویران شدن تاریخ، هویت و حافظه بومی و ملی آن دیار و سامان ندارد.
۷- گردشگرانی که به ایران سفر می‌کنند با سویه فرهنگی مبادرت به این کار می‌کنند؛ آنها در پی بازدید از برج مدرن یا فلان هتل چند ستاره به ایران نمی‌آیند؛ بلکه می‌آیند تا در بافت‌های کهن و تاریخی (که شوربختانه ما به آنها بافت فرسوده می‌گوییم) قدم بزنند، عطر و بوی آجرها و خشت‌ها را حس کنند، طاق‌ها و رواق‌ها را به نظاره بنشینند ، مناره‌ها و منابر مساجد کهن را بنگرند، تیمچه‌ها و راسته‌های فرش‌فروشان، عطاران، مسگران، آهنگران و بزازان بازارهای تبریز، شیراز، اراک، اصفهان، یزد، قزوین، ارومیه، دزفول، شوشتر، سمنان، زنجان، کاشان و… را ببینند.
پس بافت تاریخی و بناهای آجری باشکوه ثروت فرهنگی و دیرینگی تمدنی ماست؛ و از همه مهم‌تر نماد پیوستگی و ریسمان هویت فرهنگی ما ایرانیان است.
۸- ثبت جهانی شهر تاریخی یزد، دو دستاورد ارزشمند را برای دست‌اندرکاران حوزه مدیریت شهری و کشوری به همراه دارد:
– بیم
– امید
بیم از آن جهت که یکسان انگاشتن و مفروض دانستن مفهوم بافت تاریخی با بافت فرسوده به‌منزله آسیب جدی به گذشته، حال و آینده هویت ملی‌مان خواهد بود که از این رهگذر مردمان فرهنگ‌پرور و نیک‌اندیش شهر یزد با همدلی و همراهی متولیان و مدیران شهری کوشیدند تا معنا و مفهوم بافت تاریخی هرگز با نگرش سطحی و بی‌مایه بافت فرسوده، یکسان‌انگاری نشود.
و امید از آن جهت که ثبت جهانی شهر تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو نویدبخش گسترش دامنه توجه متولیان شهری به مقوله توسعه پایدار شهری بر بنیاد و مدار بافت تاریخی و کهن آن شهر خواهد بود.
حسن فرجام این نوشتار چند بیتی از حکیم بزرگ‌مان نظامی در باب ارزش و اهمیت خاک و خشت از مخزن‌الاسرار به یاد آمد که نیکوفرجامی است، پیشکش خوانندگان پرارج
خاک تو آن روز که می‌بیختند از پی معجون دل آمیختند
خاک تو آمیخته رنج‌هاست در دل این خاک پر از گنج‌هاست
قیمت این خاک به واجب شناس خاک سپاسی بکن ای ناسپاس
قدر خاکی که خاطرات فرهنگی و تاریخی و هویتی ما ایرانیان درآن سرشته و نهفته است را بدانیم و قدردان بزرگان و حکیمان و معماران و عالمان برآمده از این خاک و آرمیده در دل آن باشیم.
ایدون باد!
دکتر عبدالمهدی مستکین
مدیر بخش فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو ایران
