نگین خشتی ایران بر تارک جهان
ثبت شهر تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو
نگین خشتی ایران بر تارک جهانشهر یزد یکی از شهرهای تاریخی، زیبا و توریستی ایران محسوب شده و همواره از منظر میراث فرهنگی و گردشگری دارای اهمیت زیادی بوده است. یزد از روزگاران کهن تاکنون به نام های گوناگونی از جمله : ایستاتیس، ایستیخای، ایزاتیخه ، کثه، کـثـنوا، کـثـنویه، کـثـویه، کثروا، کته،کتروا ، کهنو، زندان ذوالقرنین، یسدی، دارالعباد، دارالعباده، شهر بادگیر ها و ..... خوانده شده است.
البته لازم به توضیح است که یزد از روزگاران کهن تا کنون تنها نام یک شهر نبوده است بلکه به منطقه ای از فهرج تا نائین اطلاق می شده است که چندین شهر و روستا را در بر می گرفته. یزد در دوران هخامنشیان وشاید پیش از آن، ایستاتیس نامیده می شده و شاید ایستاتیس همان است که در جغرافیای بطلمیوس به نام ایستیخای در بیابان کارمانیا ( کرمان ) از آن یاد شده است .
می گویند اسکندر مقدونی در سر راه خود به ری ، در یزد زندانی ساخت که آن را کثه می گفتند و بعدها در دوره ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بنا شد که آن را یزدان گرد نام نهادند.
مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران سال‌ها به دنبال ثبت جهانی این شهر کویری در فهرست سازمان یونسکو بودند اما تا کنون بنا به دلایلی متعدد از جمله ایرادهای ارائه شده از سوی کارشناسان یونسکو این موضوع محقق نشده بود تا اینکه در روز 18 تیرماه سال جاری در چهل و یکمین جلسه کمیته میراث جهانی یونسکو که در شهر کراکوف لهستان برگزار شد، ثبت شهر خشتی یزد در فهرست میراث جهانی پذیرفته شد.
تا سده 4 هجری ، سندی که از کثه نام برده باشد در دست نیست در حالی که یک سده پیش از آن در اسناد نوشته شده سده سوم هجری قمری از یزد یاد شده است. ابن خرداد به، در کتاب المسالک و الممالک و احمد بن اسحق یعقوبی در کتاب معجم البلدان ، بدون نگاشتن کثه ، تـنها از یزد نام برده اند. گویا نخستین بار استخری در سده چهار هجری قمری از واژگان کثه و یزد با هم یاد کرده است. در سده های بعد تا سده هشت هجری قمری ، کثه تنها در آثار جغرافیایی آمده و در آثار تاریخی ، همه جا از یزد نام برده شده است.
وقف نامه های ربع رشیدی و جامع الخیرات، قدیمی ترین نوشته هایی است که از دژ کـثـنـویه در یزد نام برده اند : یکی آبادی کثـنـویه در حومه یزد و دیگری کاریز کثـنـویه در میـبد. مارکوپولو در سال 1272 میلادی از این شهر دیدن کرده و در سفرنامه خود از آن به گونه شهر خوب و اعیانی یسدی نام برده است.
مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران سال‌ها به دنبال ثبت جهانی این شهر کویری در فهرست سازمان یونسکو بودند اما تا کنون بنا به دلایلی متعدد از جمله ایرادهای ارائه شده از سوی کارشناسان یونسکو این موضوع محقق نشده بود تا اینکه در روز 18 تیرماه سال جاری در چهل و یکمین جلسه کمیته میراث جهانی یونسکو که در شهر کراکوف لهستان برگزار شد، ثبت شهر خشتی یزد در فهرست میراث جهانی پذیرفته شد. به طور عادی کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو متشکل از نمایندگان 21 کشور عضو آن است که اعضای آن هر چهار سال یکبار توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد انتخاب می شوند. ایران سه سال پس از تصویب کنوانسیون عمومی یونسکو در تاریخ ۲۶ فوریه ۱۹۷۵ به عهدنامه میراث جهانی یونسکو پیوست و چهار سال پس از عضویت خود یعنی در سال ۱۹۷۹ نخستین آثار خود را (معبد چغازنبیل- تخت جمشید و میدان نقش جهان) را به ثبت رساند. تا به امروز 22 مجموعه و مکان تاریخی فرهنگی و یک اثر طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو از سوی ایران به ثبت رسیده است و ۴۷ مجموعه نیز برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو از سوی ایران پیشنهاد شده است.
برای ثبت یک اثر باستانی - تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو، آن اثر باید دارای ویژگی های خاصی باشد که بر اساس قوانین یونسکو این موارد عبارتند از:
- اثر فوق نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.
- اثر فوق نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم انداز باشد.
- گواهی بی همتا یا دست کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.
- نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی محسوب شود که مرحلهٔ مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.
- نمونه برجسته ای از تعامل بین انسان و محیط زیست و یا نماینده یک فرهنگ باشد.
- به طور مستقیم مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.
این موضوع برای شهرها و بافت های تاریخی آن ها از قبیل نمونه مرتبط با شهر یزد کمی متفاوت بوده و مجموعه بناهای شهری واجد شرایط برای درج در فهرست میراث جهانی در سه مقوله زیر قرار می گیرد.
- شهرهایی که دیگر مسکونی نیست ولی مدارک باستان شناسی که دستخوش تغییر نشده، راجع به گذشته آنها وجود دارد
- .شهرهایی که هنوز مسکونی هستند و به خاطر طبیعت خود با تاثیرپذیری از تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی توسعه یافته و می یابند.
- شهرهای مدرن قرن بیستم که ساختار شهری اولیه آنها حفظ شده و قابل تشخیص است، توسعه آن ها تا حدود زیادی غیر قابل کنترل است.
برای درج یک شهر مسکونی در فهرست میراث جهانی، این شهر باید معیار شماره 4 قوانین یونسکو یعنی نمونه ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فن آوری و یا منظره باشد که نمایان گر مراحل مهمی در سرگذشت بشر است. این موضوع در ثبت شهرهای تاریخی بسیار با اهمیت است که بافت شهری به حالت سنتی آن حفظ شده و تغییرات اعمال شده در راستای توسعه شهری نیز منطبق با روح سنتی و ماهیت اولیه شهر باشد.
موانع موجود
بر اساس قوانین و مقررات سازمان ایکوموس، کمیته بناها و محوطه‌های تاریخی یونسکو، اصلی‌ترین مانع در راه ثبت جهانی شهر یزد، وجود ساختمان‌های بتنی و غیرخشتی بود که با ماهیت تاریخی این شهر در تضاد بوده و منظر و نمای آن را تغییر داده است. البته محمدحسن طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور اعلام کرد کهبرنامه ریزی دو ساله ای در این زمینه انجام شده و کلاس های آموزشی و توجیهی برای مردم و مسئولان شهر یزد داده برگذار شده است که این موضوع نشان از از عزم جدی این سازمان مبنی بر افزایش آگاهی مردم در مواجه با بافت تاریخی و میراث این شهر است.
وی همچنین به اعضای کمیته تصمیم‌گیری در یونسکو گفته بود:« در مذاکره با سازمان نظام مهندسی کشور و وزارت راه و شهرسازی از آن ها خواسته شده با تدوین دستورالعمل ویژه مهندسی خشت که در حال انجام است، اجازه ساخت بناهای خشتی توسط ساکنان یزد صادر شود.»
شواهد و رایزنی های اولیه نشان می داد که احتمالا ثبت جهانی شهر یزد در نشست اخیر یونسکو انجام نخواهد شد، اما تلاش های مسئولان ایرانی و تهیه و ارائه اسناد و مدارک مورد نیاز و رایزنی های انجام شده سبب شد تا این موفقیت حاصل شده و شهر تاریخی یزد به عنوان بخشی از میراث تاریخی و فرهنگی بشریت شناخته و معرفی شود.
برای توضیح بهتر این مفهوم و درک اهمیت ثبت جهانی شهر یزد باید اعلام کرد که به منظور تعیین یک تعبیر واحد از عبارت «ارزش جهانی استثنایی» در تعاریف میراث فرهنگی و طبیعی کنوانسیون، کمیته میراث جهانی در سال ١٩٩٦ ده معیار را در دستورالعمل اجرایی خود ارائه کرد.
دستورالعمل اجرایی در کنار متن کنوانسیون، اصلی‌ترین ابزار عملی مربوط به میراث جهانی است. این معیارها مرتباً از سوی کمیته مورد نظر بازنگری قرار می‌گیرند تا تغییر و تحولات مفهوم میراث جهانی را بازگو کنند. این معیارها داری طیف گسترده ای هستند که آثار مختلف فرهنگی، تاریخی، باستانی و طبیعی را در بر می گیرند که آثار فرهنگی خود می تواند شامل موارد ملموس و غیر ملموس باشد. از جمله مواردی که در ثبت تاریخی شهر یزد مد نظر قرار گرفت می توان به موارد اشاره کرد که منطبق با معیارهای یونسکو هستند:
- شهر یزد نمایانگر دستاورد بی‌نظیری از نبوغ هنری بشر است .
- این شهر در بافت تاریخی خود حاوی تبادل فرهنگی و ارزش‌های مهم بشری در محدوده‌ی زمانی خاصی است. در این شهر نمونه هایی برجسته از پیشرفت در معماری، فن آوری، هنرهای یادمانی، برنامه ریزی شهری یا طراحی یک محوطه فرهنگی ـ تاریخی دیده می شود که منعکس کننده ارزش های فرهنگی مهم بشری در یک حیطه فرهنگی جهانی است.
- شهر یزد نمونه ای منحصر به فرد از یک سنت فرهنگی و تمدن کهن است.
- یزد را می توان نمونه ای برجسته از سکونت بشری محسوب کرد که معرف چند فرهنگ مختلف است.
اهمیت ثبت جهانی
ممکن است برای بسیاری از افراد این سوال به وجود آید که ثبت جهانی یک اثر چه فایده ای برای آن مجموعه و ساکنان آن خواهد داشت؟ به طور عمومی ثبت آثار تاریخی و فرهنگی برای کشورها اهمیت زیادی دارد زیرا علاوه بر رونق بخشی به صنعت گردشگری، موجب شهرت جهانی مجموعه فوق شده و در صورت بروز سوانح و رویدادهای ناگوار مانند زلزله، جامعه جهانی به طور موثرتری برای کمک پیش قدم می‌شود.
از منظر فرهنگی نیز بارزترین امتیاز پذیرش کنوانسیون میراث جهانی، پیوستن و تعلّق یافتن مجموعه فوق به جامعه‌ای است که برای آثار فرهنگی و تاریخی ارزش خاصی قائل بوده و برای حفظ آن تلاش می کنند.اعتبار ناشی از پیوستن به کنوانسیون و داشتن محوطه‌هائی که در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند، عاملی است که سبب افزایش توجه و آگاهی کشورهای عضو نسبت به حفاظت از این میراث می‌شود.
یکی از مزایای مهم پذیرش کنوانسیون، خاصه برای کشورهای در حال توسعه، دست‌یابی به صندوق میراث جهانی است. به منظور شناسایی، حفاظت و معرفی محوطه‌های میراث جهانی، سالانه مبلغ ٤ میلیون دلار در اختیار کشورهای عضو قرار می‌گیرد. همچنین در مواردی که آسیب‌های انسانی یا طبیعی به محوطه‌ها وارد می‌شود، کمک‌های فوری برای تعمیر این آسیب‌دیدگی‌ها در اختیار کشورهای عضو قرار خواهد گرفت. در مورد فهرست میراث جهانی در خطر نیز توجه و کمک‌های مالی ملی و بین‌المللی برای محافظت از این محوطه‌ها که به طور خاص در معرض خطر قرار دارند، اختصاص می‌یابد.
علاوه بر این، محوطه هائی که در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند، از طراحی و اجرای برنامه‌های جامع مدیریتی سود می‌برند، برنامه‌هائی که اقدامات محافظتی و شیوه‌های نظارتی متناسبی را شامل می‌شود. به منظور حمایت از این طرح‌های جامع، متخصصان، آموزش‌های فنی لازم را به تیم‌های بومی مدیریت محوطه ارائه می‌دهند.
در خاتمه لازم به توضیح است که ثبت در میراث جهانی تنها یک نقطه آغاز و دستاوردی اولیه برای مردم شهر یزد و مسئولان میراث فرهنگی کشور محسوب شده و از این پس باید تلاش و اهتمام بیشتری برای حفظ و حراست از این میراث ایرانی که به عنوان بخشی از هویت بشری به ثبت رسیده است انجام داده و تلاش شود تا منظر تاریخی و فرهنگی و بافت سنتی شهر حفظ شده و توسعه شهری با رویکرد میراث فرهنگی شکل گیرد.
دکتر احسان محمدحسینی – باستان شناس
